Całkowite zaćmienie Księżyca 21.01.2019 A.D.

Krótko po poprzednim, ale jednocześnie ostatnie przed nieprzyjemnie dłuższą przerwą - przed nami jedno z dwóch najbardziej widowiskowych zjawisk spośród zaćmień, które będziemy mieli szansę obserwować w ostatniej dekadzie stycznia. W dniu dzisiejszym, na zakończenie tego niesamowitego 2018 roku i podkręcenie emocji już od początku nadejścia Anno Domini 2019, na trzy tygodnie przed zjawiskiem zapraszam na tekst otwierający Astronomiczną Kampanię Popularyzacyjną na Polskim AstroBlogerze poświęconą całkowitemu zaćmieniu Księżyca w Polsce.

Jeśli chcesz, możesz przeskoczyć od razu do wybranego przez siebie rozdziału:

1. Na początek - pokora, pokora, pokora...

2. Pokrótce, dlaczego warto się ekscytować i kto zjawisko ujrzy?

3. Przebieg zjawiska w Polsce.

4. "Za" i "przeciw" wobec ucieczki poza miasto. Postaw na "Za"!

5. Bolesne - ale konieczne! - słowo końcowe.

Na początek - pokora, pokora, pokora...

Żeby nie było wątpliwości, od razu z pokory trzeba zaakcentować ważną sprawę, którą - jakby to powiedzieli młodzieńcy - "musimy wziąć na klatę" - a jeśli to za dużo, to po prostu darujmy sobie marudzenie i zmieńmy od razu hobby, np. na hodowlę glonojadów. Brzmi nieprzyjemnie, ale nie ma na to rady: pora roku i moment, w którym to zjawisko wystąpi, stwarza niemal gwarancję niepowodzenia obserwacji dla Polaków z uwagi na dominującą zazwyczaj w styczniu wybitnie pochmurną aurę. Przygotujmy się więc nie tylko na teoretyczną możliwość ujrzenia przepięknego widowiska zawdzięczaną naszemu położeniu geograficznemu, ale z drugiej strony już teraz przyobleczmy się w pełną świadomość bardzo wysokiego, niemal całkowitego prawdopodobieństwa umknięcia nam tego cudu natury ponad grubym zachmurzeniem.

Życie bywa brutalne, zwłaszcza gdy jest się miłośnikiem astronomii i zwłaszcza w sezonach jesienno-zimowych, gdy pogodnego nieba jest jak na lekarstwo. Boleśnie przekonaliśmy się o tym w grudniu przy okazji niemal braku szans na obserwacje ➨ komety 46P/Wirtanen w najkorzystniejszym od 70 lat perygeum - znacznej części z nas umknęła ona w najlepszym okresie widoczności mimo, że była dostępna naszym szerokościom geograficznym noc w noc przez cały grudzień, cóż więc dopiero mówić o szansach na umknięcie zjawiska ograniczonego do kilku godzin w niewiele zmieniającej się ostatnimi czasy sytuacji pogodowej nad Polską.

Na domiar wszystkiego, pogodzić się musimy z innym, być może jeszcze bardziej bolesnym faktem - jeżeli z jakichś powodów (wśród których element pogodowy odgrywa największą rolę) nie będzie nam dane obserwować tytułowego zjawiska, na następną okazję do podziwiania takiego zaćmienia w Polsce będziemy musieli poczekać aż do 7 września 2025 roku. Jeśli nam się teraz uda to oczywiście niczego to nie zmieni w okresie koniecznym do odczekania, ale lepiej przecież tą przerwę rozpocząć od udanej obserwacji zjawiska, niż niepowodzenia, bo tego w dostatecznej mierze dostarczył nam grudzień 2018. Niestety tak się sprawy nam układają w kolejnej dekadzie pod względem całkowitych zaćmień Księżyca, że w naszym kraju będą one występować znacznie rzadziej, niż w dobiegającej końca dekadzie 2010-2019. W świetle takich faktów znacznie mniej bolesny staje się ten, że do nadchodzącego zaćmienia dojdzie w godzinach porannych poprzedzających wschód Słońca. Niech jest to i najgorsza możliwa godzina w nocy pod względem wstawania z ciepłego łóżka, ale niech chociaż ten jeden raz okaże się ona pogodna!

Dlaczego warto się ekscytować i kto zjawisko ujrzy?

Starym wyjadaczom i regularnym czytelnikom przypominać tego nie trzeba, ale ponieważ na blog wciąż trafiają nowi adepci zdobywający dopiero pierwsze doświadczenia w naszym wspólnym hobby, na początek pokrótce uzasadnienie, dlaczego warto się tym zjawiskiem zainteresować.

Spośród wszystkich zaćmień Księżyca, występujących wówczas, gdy nasz satelita znajdzie się za Ziemią w układzie Słońce-Ziemia-Księżyc, wyróżniamy zaćmienia półcieniowe (niewidoczne lub widoczne subtelnie tylko przy głębokich fazach maksymalnych), zaćmienia częściowe - widoczne wyraźnie gołym okiem, kiedy to Srebrny Glob staje się "okopcony" mniej lub bardziej w zależności od tego jakim procentem tarczy zanurzy się w strefę głównego cienia ziemskiego i wreszcie zaćmienia całkowite - najbardziej widowiskowe (w kategorii zaćmień ustępujące jedynie całkowitym zaćmieniom Słońca), podczas których tarcza Księżyca w stu procentach zanurza się w cieniu Ziemi. Wskutek załamywania promieni słonecznych w ziemskiej atmosferze, światło docierające na Księżyc w trakcie takiego zjawiska staje się czerwone - o jaśniejszych lub ciemniejszych odcieniach, w zależności od innych warunków, m.in. głębokości zanurzenia w cień ziemski, odległości Księżyca od Ziemi, stopnia zapylenia ziemskiej atmosfery czy wysokości Księżyca nad horyzontem podczas zjawiska.

Już z tego powodu widać, że czeka nas wielki spektakl, podczas którego tarcza pełnego Księżyca przybierze ciemnoczerwone barwy, być może niknąć nam nawet z oczu podczas najgłębszego zanurzenia w cień Ziemi. Najważniejszy etap zjawiska - zaćmienie całkowite z fazą maksymalną - w Polsce zobaczą wszyscy, przy czym im bardziej na wschód, tym niższe położenie Księżyc będzie osiągać w poszczególnych momentach zaćmienia. Etap zaćmienia częściowego poprzedzającego zaćmienie całkowite również zobaczyć będzie można z wszystkich województw. Rozbieżności wystąpią dopiero w powtórnym zaćmieniu częściowym, kiedy to już po zaćmieniu całkowitym cień ziemski zsuwać się będzie z księżycowej tarczy - w tym przypadku uprzywilejowane będą województwa zachodnie, im bliżej granicy z Republiką Federalną Islamu, to jest, pardon, z Niemcami, tym dłużej zjawisko będzie widoczne. Mniej więcej wzdłuż linii Wisły Księżyc znajdzie się około horyzontu pod koniec powtórnego zaćmienia częściowego, już przy pełnym rozjaśnieniu nieba, natomiast województwa wschodnie pożegnają się z Księżycem zachodzącym pod horyzont jeszcze przed kompletnym wyjściem z cienia Ziemi.

Z tego też względu łatwo uzmysłowić sobie, że im dalej na zachód - zarówno w odniesieniu do Polski jak i Europy - tym lepiej, bo tym wyżej Księżyc będzie świecić na niebie w trakcie poszczególnych etapów zaćmienia - mimo to w Polsce nikt nie będzie poszkodowany, przynajmniej pod względem możliwości obserwacji zaćmienia całkowitego i fazy maksymalnej, co z pewnością każdego z rodaków ma prawo zadowolić.

CAŁKOWITE ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA 21.01.2019 A.D.

PRZEBIEG ZJAWISKA

Credit: NASA.
Pełny rozmiar (PDF)

Z Księżycem w tę najważniejszą noc z 20 na 21 stycznia powitamy się już w kilka minut po zachodzie Słońca. Niestety, mimo że będzie on nam pięknie wschodził zza północno-wschodniego horyzontu i zdobił niebo przez wiele najprzyjemniejszych obserwacjom godzin, na najważniejsze chwile i tak będziemy zmuszeni poczekać (lub przespać) aż do porannych godzin 21 stycznia.

Zjawisko rozpocznie się o godz. 03:36 CET - kontakt P1 - oznaczający początek zaćmienia półcieniowego - nie będzie oczywiście widoczny, z tego względu, że Księżyc traci w tym momencie na jasności nieznacznie, co leży poza możliwościami postrzegania ludzkim okiem. Nawet na fotograficzne rejestrowanie subtelnego pociemnienia tarczy trzeba będzie poczekać jeszcze pewien czas, ale już około godz. 04:15 CET delikatne pociemnienie północno-zachodniej krawędzi tarczy powinno być dostrzegalne.

Etap zjawiska, który będzie już z pewnością widoczny zarówno wizualnie jak i metodami fotograficznymi, rozpocznie się o godz. 04:33 CET - to kontakt U1 będący początkiem zaćmienia częściowego. W tym momencie tarcza Srebrnego Globu rozpocznie zanurzać się w główny cień Ziemi, który później w trakcie zaćmienia całkowitego przyoblecze Księżyc w ciemnoczerwone barwy, ale póki co, na tym etapie będzie widoczny w czarnych barwach - tarcza naszego satelity będzie "wygryzana" przez ziemski cień w tempie około 1,47% na minutę. Na tej podstawie widzimy, że dla pełnego zanurzenia w cień, etap ten potrwać musi około 68 minut. W trakcie rozpoczęcia częściowego zaćmienia wysokość Księżyca nad horyzontem będzie wynosić:

Szczecin 29,5 st. ✳ Gdańsk 27 st. ✳ Olsztyn 26 st. ✳ Suwałki 24,5 st.

Poznań 28,2 st. ✳ Toruń 27,1 st. ✳ Warszawa 25,7 st. ✳ Biała Podlaska 24,4 st.

Jelenia Góra 29,0 st. ✳ Opole 27,6 st. ✳ Kraków 26,4 st. ✳ Rzeszów 25,0 st.

O godz. 05:41 CET kontaktem U2 rozpocznie się najważniejszy, najwspanialszy i najbardziej wyczekiwany etap zjawiska - zaćmienie całkowite. Od tej pory przez 1 godziną 1 minutę i 59 sekund tarcza Księżyca pogrążona będzie w całości w ziemskim cieniu, przybierając tym ciemniejsze odcienie czerwieni im bliżej będzie do fazy maksymalnej. Warto tu od razu zauważyć, że zjawisko to rozpocznie się po widocznej wcześniej w Polsce fazie zaćmienia częściowego, dlatego efekty pociemnienia nieba i wzrostu zasięgu gwiazdowego będą znacznie wyraźniejsze, niż ostatnim razem ➨ 27 lipca 2018 roku, gdy Srebrny Glob wschodząc już w dużym stopniu przebywał w ziemskim cieniu. Elewacja Księżyca na początku całkowitego zaćmienia wynosić będzie:

Szczecin 19,8 st. ✳ Gdańsk 17,5 st. ✳ Olsztyn 16,4 st. ✳ Suwałki 15,0 st.

Poznań 18,2 st. ✳ Toruń 17,3 st. ✳ Warszawa 15,8 st. ✳ Biała Podlaska 14,5 st.

Jelenia Góra 18,8 st. ✳ Opole 17,3 st. ✳ Kraków 16,0 st. ✳ Rzeszów 14,7 st.

Od nadejścia kontaktu U2 jasność zanurzonej w cieniu tarczy Księżyca będzie ulegać obniżaniu, aż do godz. 06:12 CET gdy nastąpi faza maksymalna zaćmienia (1,1953) - ten moment i kilka minut go okalających będzie stanowił kulminacyjny punkt zjawiska i czas, w którym szczególnie będą wskazane obserwacje wizualne i fotograficzne. W tych właśnie chwilach, a najlepiej dokładnie o 06:12 CET, oceny pociemnienia tarczy Księżyca będą najbardziej wiarygodne, jako że będzie to moment, w którym księżycowa tarcza ulegnie najgłębszemu zanurzeniu w ziemski cień. Stopień pociemnienia tarczy jest jak zwykle kwestią losową. Elewacja Księżyca w trakcie fazy maksymalnej będzie wynosić:

Szczecin 15,4 st. ✳ Gdańsk 13,3 st. ✳ Olsztyn 12,1 st. ✳ Suwałki 10,8 st.

Poznań 13,8 st. ✳ Toruń 13,0 st. ✳ Warszawa 11,3 st. ✳ Biała Podlaska 10,1 st.

Jelenia Góra 14,1 st. ✳ Opole 12,7 st. ✳ Kraków 11,3 st. ✳ Rzeszów 10,1 st.

Przy okazji fazy maksymalnej warto obserwować i fotografować nie tylko sam Księżyc, ale także nasze otoczenie i całe niebo. Jako, że etap ten zachodzić będzie przy najciemniejszym tle nieba, namacalny stanie się dla wszystkich wzrost zasięgu gwiazdowego - nasze miejsce obserwacyjne oraz cały firmament, z nocy księżycowej i to w trakcie pełni, stanie się wówczas niczym z nocy bezksiężycowej, jak gdyby nasz satelita przebywał w nowiu. Obserwowalna różnica w pociemnieniu nieba i lokalnego otoczenia stanie się więc największa, jaka może przy okazji takiego zjawiska nastąpić, a tym łatwiej będzie te niesamowite efekty gry światła i cienia ujrzeć, jeżeli będziemy przebywać pod pozamiejskim niebem z dala od wszelkich zabudowań i sztucznego oświetlenia.

Oczywiście dla ujrzenia tej różnicy zasięgu gwiazdowego i pociemnienia otoczenia między normalną pełnią Księżyca a momentem fazy maksymalnej zaćmienia całkowitego, konieczne będzie przeprowadzenie obserwacji i porównań fotograficznych jeszcze przed dostrzegalnym etapem zjawiska, zatem na około półtorej-dwie godziny przed zaćmieniem całkowitym. Okoliczności zjawiska będą więc w tym względzie porównywalne do tych z całkowitego zaćmienia Księżyca 28 września 2015 roku, gdy również rozgrywało się ono na niebie zachodnim w ostatniej części nocy.

Jako, że w trakcie zjawiska wysokości Księżyca nad horyzontem nie będzie można nazwać imponującej - co z oczywistego względu jest wadą i pogorszeniem warunków obserwacyjnych - z drugiej okazać się może zaletą. Zaletą tą będzie wystąpienie silnej iluzji księżycowej - optycznego zjawiska powodującego, że tarcza Srebrnego Globu sprawia wrażenie znacznie większej przez towarzystwo horyzontu i elementów krajobrazu, wobec których Księżyc pozornie (i tylko pozornie!) wydaje się wówczas większy.

Wraz z fazą maksymalną osiągnięty zostanie środkowy moment całego zjawiska i początek drugiej połowy, z każdą chwilą przybliżającej nas ku finałowi zaćmienia. O ile aura we wcześniejszych chwilach okazać by się miała niesprzyjająca, czas na ujrzenie i sfotografowanie Księżyca jeszcze w całości zanurzonego w ziemskim cieniu będzie nam dany do godz. 06:43 CET. O godz. 06:43 CET nastąpi kontakt U3 oznaczający zakończenie najważniejszego etapu z całego zjawiska, rozpoczynający stopniowo wychodzenie Księżyca ze strefy głównego cienia Ziemi, które to będzie następować jak wcześniej w tempie około 1,47% tarczy na minutę (powtórne zaćmienie częściowe). Srebrny Glob będzie wówczas przebywać na następującej elewacji:

Szczecin 11,1 st. ✳ Gdańsk 9,1 st. ✳ Olsztyn 7,9 st. ✳ Suwałki 6,8 st.

Poznań 9,4 st. ✳ Toruń 8,7 st. ✳ Warszawa 7,1 st. ✳ Biała Podlaska 5,9 st.

Jelenia Góra 9,6 st. ✳ Opole 8,3 st. ✳ Kraków 6,9 st. ✳ Rzeszów 5,6 st.

U4 czyli ostatni kontakt tarczy Księżyca ze strefą cienia Ziemi i tym samym zakończenie zaćmienia częściowego wystąpi o godz. 07:50 CET. Dla lokalizacji położonych wzdłuż centralnych województw od północy do południa stanie się to około horyzontu, ale jak wspominałem w drugim rozdziale, miejscowości bliżej wschodniej granicy państwowej etapu powtórnego zaćmienia częściowego nie ujrzą w całości - Księżyc zajdzie w tym wypadku kilka minut przed końcowym opuszczeniem cienia. Zaletą tego będzie dla wschodnich województw sposobność ujrzenia interesującego widoku zachodzącego Księżyca z częściowo "wygryzioną" tarczą - południowo-wschodnie jej obszary będą bowiem jeszcze spowite ziemskim cieniem. Z kolei bliżej zachodniej granicy Polski etap ten zakończy się jeszcze nad horyzontem. Jednocześnie warto zauważyć, że etap ponownego zaćmienia częściowego, a zwłaszcza jego druga połowa, będzie zachodził już przy coraz wyraźniej rozjaśnionym niebie z uwagi na zbliżający się wschód Słońca. Dzienna Gwiazda wzejdzie 21 stycznia w okolicach zakończenia powtórnego zaćmienia częściowego. Jego kres o 07:50 CET przypadnie na następującej elewacji:

⌓ - godzina zachodu Księżyca

Szczecin 2,4 st. ✳ Gdańsk 1,0 st. ✳ Olsztyn 0,0 st. ✳ Suwałki -0,8 st. (⌓ 07:44)

Poznań 0,8 st. ✳ Toruń 0,4 st. ✳ Warszawa -0,9 st. (⌓ 07:43) ✳ Biała Podlaska -1,9 st. (⌓ 07:34)

Jelenia Góra 0,7 st. ✳ Opole -0,4 st. (⌓ 07:49) ✳ Kraków -1,5 st. (⌓ 07:38) ✳ Rzeszów -3,2 st. (⌓ 07:29)

Od godz. 07:50 jeszcze przez niespełna godzinę Księżyc będzie przebywać w półcieniu, gdy cała tarcza jest już widoczna, lecz jej jasność niewiele mniejsza niż przy normalnej pełni, dodatkowo przy znacznym rozjaśnieniu nieba i bardzo niewielkiej elewacji sprawi, że etap ten będzie najpewniej niedostrzegalny lub rejestrowany z mizernym efektem - dotyczy to oczywiście tylko krańców zachodnich i państw na zachód od Polski, bo w większości kraju będzie to już po zachodzie Księżyca. Kontakt P4 - o godz. 08:48 CET przyniesie nam wyjście z półcienia i całkowite zakończenie zjawiska. Piąte i ostatnie całkowite zaćmienie Księżyca w Polsce w tej dekadzie przejdzie w tym momencie do historii.

"Za" i "przeciw" wobec ucieczki poza miasto. Postaw na "Za"!

W miarę możliwości należy opuścić tereny miejskie i przeprowadzić obserwacje spoza rozświetlonego nieba i na otwartej przestrzeni - głównym tego powodem jest oczywiście niska elewacja Księżyca w najważniejszych etapach zaćmienia i konieczność dostępu do odkrytej po horyzont północno-zachodniej części firmamentu. Proponuję też wybrać miejsca o największym wzniesieniu w okolicy, by uniknąć obserwacji z wszelkich obniżeń terenu, gdzie gromadzi się mgła (o ile występuje, ale o tej porze roku trzeba taki wariant brać pod uwagę). Poza tym, uciekając za miasta znacznie bardziej spektakularne okażą się efekty niesamowitej gry światła słonecznego i cienia ziemskiego - pociemnienie okolicy, zmiana "jakości" nieba poprzez zwiększenie zasięgu gwiazdowego ze stanu nocy z pełnią Księżyca do stanu nocy bezksiężycowej, mniejszy udział lokalnych zanieczyszczeń powietrza w fałszowaniu rzeczywistego stopnia pociemnienia tarczy księżycowej, a wreszcie - znacznie korzystniejsze okoliczności do fotografii szerokokadrowej z elementami przyrody. To szalenie ważne przesłanki, w oparciu o które pragnę Was namówić do ucieczki poza regiony zurbanizowane na łono czystej przyrody. Kiedy człowiek znajduje się na odludziu otoczony samą naturą, w otoczeniu której w głębokiej ciszy nad głową dzieje się tak przepiękne widowisko z ciemnoczerwonawą tarczą Księżyca, tworzy się tajemniczy, ekscytujący klimat.

Jedynym minusem takiego podejścia do tematu miejsca obserwacyjnego będzie niższy komfort termiczny - poza miastami na otwartej przestrzeni musimy się pogodzić ze spadkiem temperatury poniżej poziomów, które zapewniłaby nam obserwacja z zabudowanego miasta (ale które jednak w zamian mogłoby nam przysłonić nisko zawieszony Księżyc w najmniej właściwych momentach). Jak widzieliście nie tworzę osobnego rozdziału sprzętowego, jako, że zjawisko widoczne będzie bez dodatkowej optyki - choć oczywiście ➨ lornetkę czy ➨ teleskop, a już zwłaszcza aparat, jak najbardziej warto ze sobą zabrać.

Bolesne - ale konieczne! - słowo końcowe

Kończąc, widać wyraźnie w jaką ciężką zbroję musimy się mentalnie przywdziać oczekując na to zjawisko. Od ostatniego całkowitego zaćmienia Księżyca w Polsce nie minęło jeszcze wiele czasu - obserwowaliśmy je przecież "chwilę temu" - 27 lipca 2018 roku, które na dodatek było tym najdłuższym w całym XXI wieku. Kolejne, blisko dwa razy krótsze lecz wciąż bardzo dobrze widoczne z naszego kraju czeka nas już 21 stycznia 2019 roku, co stanowi zaledwie półroczną przerwę po poprzednim. W zamian za nadzwyczaj małą przerwę między ostatnim i nadchodzącym zaćmieniem, gdy już tytułowe zjawisko minie, na następne będziemy musieli poczekać tak długo, jak rzadko kiedy, bo grubo ponad 6,5 roku.

Takiej przerwy pomiędzy całkowitymi zaćmieniami Księżyca w Polsce w zbliżającej się do końca dekadzie nie mieliśmy. Spośród tych widocznych, pierwsze dwa obserwowaliśmy w 2011 roku - 15 czerwca i 10 grudnia, na następne czekając mniej niż 4 lata, do 28 września 2015 roku. Po tamtym zaćmieniu niespełna trzy lata czekania były konieczne do nadejścia wspomnianego 27 lipca 2018 roku i teraz po półrocznej przerwie odliczamy do piątego i ostatniego w dekadzie 2010-2019 zaćmienia, które będzie ostatnią okazją na ujrzenie z Polski Księżyca w całości pogrążonego w ziemskim cieniu do 7 września 2025 roku.

Na dodatek to ostatnie w bieżącej dekadzie zaćmienie przypada w najmniej sprzyjającej porze roku, w samym środku zimy, gdy rozsądniej jest nastawiać się na bardzo wysokie ryzyko niepowodzenia z powodu aury, niż na bardzo nikłe prawdopodobieństwo sukcesu. Zachęcam do oswojenia się z tymi faktami już teraz, bo tym mniejszy zawód przeżyjemy dzięki temu za 3 tygodnie, gdyby pogoda okazała się standardowo niekorzystna, a tym większą radość, jeżeli po tygodniach dominacji chmur doświadczymy dla odmiany okresu pogodnego, w którym uzyskamy możliwość nacieszenia się ostatnim całkowitym zaćmieniem Księżyca w Polsce aż do 2025 roku. Co ma być, to będzie, i musimy się z tym pogodzić. Zarówno Wam jak i sobie życzę pełnego sukcesu, no i cóż: T -3 tygodnie i odliczamy!

Kolejne teksty Astronomicznej Kampanii Popularyzacyjnej poświęconej całkowitemu zaćmienia Księżyca 21.01.2019 A.D. już wkrótce na blogu.

Czytaj drugi tekst kampanii ➨
Mecz chmury kontra pogodne niebo - jaka pogoda panowała w Polsce 21 stycznia w ostatnich latach?

Wizualizacja zjawiska

  f   Bądź na bieżąco z tekstami, zjawiskami astronomicznymi, alarmami zorzowymi i wszystkim co ważne dla amatora astronomii - dołącz do stałych czytelników bloga na Facebooku, obserwuj blog na Twitterze bądź zapisz się do subskrybentów kwartalnego Newslettera.