Astrolog wymyśla super-księżyc, czyli pseudonauka kontratakuje

Dzisiaj proponuję przyjrzeć się bliżej jednemu ze zjawisk, czy raczej pojęć, które najróżniejsze media bardzo chętnie od kilku lat wykorzystują. Niestety nasze rodzime media nie mogą być w tyle za mediami zachodnimi, więc idą wytyczanym przez nie torem nie zastanawiając się często nawet jaka jest geneza promowanych przez nie pojęć i wiadomości. W jakim celu wpychają ludziom do głowy bzdurne określenia i powtarzają dorobione do nich kilogramy nonsensów to sprawa osobna, choć powszechnie znana, bardziej jednak liczy się skutek, a skutkiem w tym wypadku jest po raz kolejny robienie sensacji ze zjawiska tak pospolitego, że kolejnym krokiem może być już chyba tylko podkręcanie emocji o tak niespotykanych fenomenach jak wschód Słońca czy zapadnięcie ciemności po jego zachodzie - a jeśli uda się do tego dołączyć garść kretynizmów o złowieszczych skutkach dla świata to już w ogóle sprawa wygrana.

W ciągu dotychczasowej ponad 7-letniej działalności witryny dostało mi się kilkanaście razy od czytelników za pomijanie w swoich popularyzatorskich tekstach kluczowych informacji o tytułowym "zjawisku", przy czym w ostatnim czasie upominany bywałem trochę częściej, choć raczej w formie sugestii, niż pretensji, za sugestie które bądź co bądź dziękuję, bo posłużyły za podstawę dzisiejszego felietonu. Ostatecznie uznałem, że zamiast co chwilę odpowiadać dlaczego blog nie dołącza do dziwacznej narracji stosowanej w innych mediach i czemu ukrywane lub pomijane są takie informacje np. o potencjalnych skutkach tego "zjawiska" dla ludzi, lepiej będzie stworzyć cały tekst. Tekst w gruncie rzeczy o tym dlaczego nigdy na tym blogu nie było, nie ma i nie będzie wzmianek o supermenach, to znaczy pardon - super-pełniach, dlaczego posiłkowanie się podobnymi sloganami jest krzewieniem pseudonauki oraz jak autosugestia i odpowiednie urobienie świadomości przez media powodują, że niektórzy ludzie zaczęli deklarować, że widzą to, co widać dopiero na materiale porównawczym uzyskanym fotograficznie.

Jeszcze tylko szybka uwaga na marginesie i mała prośba - przed dalszą lekturą kliknijcie w powyższą miniaturkę i przyjrzyjcie się tej wielgachnej tarczy Księżyca wyłaniającej się zza odległych drzew. Zdjęcie wykonałem przed siedmioma laty - dobrze się przypatrzcie, a jak już popatrzycie można zamknąć zdjęcie i kontynuować lekturę - w późniejszym miejscu felietonu przeczytacie skąd moja propozycja.

Super-pełnia, super-księżyc, super-bzdury

Z pojęciem super-księżyca wyszedł w roku 1979 Richard Nolle... astrolog swoją drogą. Zgodnie z definicją jaką pan astrolog sobie wymyślił w przerwie między snuciem bajeczek o tym jak gwiazdy będą wpływać na każdego człowieka a układaniem kolejnych horoskopów dla, jak to sam nazywa, "ludzi o otwartych umysłach", którym jak mniemam dzięki tej "otwartości" umysły istotnie wyparowały, ze zjawiskiem super-księżyca mamy do czynienia wówczas, gdy Księżyc w nowiu lub w pełni znajduje się na orbicie nieopodal najmniejszego dystansu względem Ziemi (konkretnie w odległości równej lub w pobliżu 90% względem najbliższego położenia Ziemi) i dodatkowo znajduje się w jednej linii z Ziemią i Słońcem - czyli w tak zwanym syzygijnym perygeum. Tyle, że Ziemia, Słońce i Księżyc bywają w jednej linii przez pewien czas podczas każdego miesiąca - w czasie nowiu lub pełni, ale nów i pełnia nie muszą wcale wiązać się z obecnością Księżyca w perygeum, co sprawia, że definicja pana astrologa łączy ze sobą dwie zupełnie różne kwestie. Dlaczego w definicji pojawia się wartość 90% maksymalnego zbliżenia do Ziemi, a nie np. 85 czy 95% Nolle nie określił^[1] - może po prostu 90% fajniej brzmi.

Naturalnie pan astrolog nie byłby sobą, gdyby nie dodał w objaśnianiu pojęcia, że super-księżyc powoduje znaczące trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów i niszczycielską pogodę^[1]. Wygląda na to, że twórca definicji, którego dyrdymały chętnie powtarzają inne media to pod względem wiarygodności taki odpowiednik Dmitrija Soina, o którym wspominałem w felietonie o włoskim trzęsieniu ziemi przez bliskość Marsa i koniunkcję z Antaresem.

Opierając się na średnich wartościach dla apogeum i perygeum, wiemy, że podczas apogeum dystans Księżyca od Ziemi wynosi około 405,400 km, podczas gdy w perygeum 362,600 km. Różnica zachodząca pomiędzy tymi uśrednionymi punktami to 42,800 km. Brnąc w definicję dalej, 90% z tej wahającej się odległości to 38,520 km. Apogeum pomniejszone o te 90% (405,400-38,520) daje nam dystans rzędu 366,880 km - i każde perygeum wypadające w takiej lub bliższej odległości wyczerpuje warunek dystansu z definicji pana astrologa.

Tyle "podstaw teorii" od pana astrologa. I wystarczy...

Na początek, tytułem krótkiego wyjaśnienia dla zawiedzionych brakiem informacji o super-pełniach na tym blogu - stosowne informacje widnieją tu od zawsze. Poważnie! Rzecz w tym, że podaję je nie w formie jakichś astrologicznych definicji niczym nieuzasadnionych poza widzimisię ich autora, ale w formie widocznej od lat w każdej odsłonie comiesięcznego "Nieba nad nami" w pierwszym rozdziale. Zawsze jest w nim ukazany przebieg faz Srebrnego Globu w danym miesiącu, a następnie informacje o tym, kiedy Księżyc znajdzie się w apogeum - punkcie swojej orbity położonym najdalej od Ziemi, w jakiej odległości wówczas się znajdzie, a także kiedy przypadnie perygeum - punkt orbity położony najbliżej Ziemi, również z osiąganą odległością względem naszej planety. Wystarczy połączyć fakty i nigdy dla nikogo nie będzie zadaniem trudnym zauważyć czy i kiedy pełnia pokryje się z perygeum, wówczas jasne staje się, dlaczego nie były i nie będą tu konieczne żadne śmieszne wstawki o super-księżycach czy pytania, dlaczego o takich kwestiach nie wspominam, skoro są one widoczne czarno na białym - tyle tylko, że bez powielania astrologicznego słowotwórstwa. Pamiętacie swoją drogą co różne serwisy odstawiały przed rokiem z okazji całkowitego zaćmienia Księżyca? Super-pełnia krwawego Księżyca, krwawy super-księżyc, super-krwawa pełnia, krwawa super-pełnia... Szkoda, że wiele serwisów oddając się takim artystycznym uniesieniom olewa już sedno i fakty.

Trudno nie zatrzymać się też przy stwierdzeniu, że super-księżyc z powodu niewielkiej odległości będzie wywoływał trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów czy niszczycielską pogodę. Trudno, ponieważ Księżyc w swoim ruchu obiegowym wokół Ziemi osiąga perygeum i apogeum w każdym miesiącu, niekiedy nawet zdąży to uczynić dwukrotnie, skutkiem czego w roku mamy po 12-13 perygeów i apogeów. W tej sytuacji za każdym razem, w każdym miesiącu w okolicach perygeum musiałoby dochodzić do niszczycielskich kataklizmów, a informacje o nich nie pokazywałyby się od święta tak jak obecnie, ale praktycznie nie znikałyby z czołowych nagłówków wszystkich mediów. Biorąc pod uwagę fakt, że trzęsienia ziemi o różnym natężeniu mają miejsce każdego dnia gdziekolwiek na globie, jak i że niebezpieczne warunki pogodowe, jak choćby niszczycielskie nawałnice także nieprzerwanie zachodzą w najróżniejszych miejscach na Ziemi, łączenie tych wydarzeń ze zjawiskiem super-księżyca pan astrolog i media go cytujące mogą sobie jedynie wsadzić w... no, włożyć między bajki. W nauce nie ma takiej korelacji; gdy ktoś jej szuka na siłę i łączy ze sobą kompletnie różne zjawiska uprawia bajdurzenie i pseudonaukę łagodnie ujmując, a pierdzieli głupoty nazywając rzecz po imieniu. Niestety ludzie bardzo często wyszukują powiązania pomiędzy zupełnie niezależnymi od siebie zjawiskami i ubierają to w ładnie komponującą się dla nich całość, a gdy czyni to jeszcze astrolog, to myślę, że z jego wiedzą i zdolnościami przepowiadania przyszłości nie powinno stanowić takim ludziom problemu wskazywanie konkretnych dat przyszłych kataklizmów celem ostrzeżenia i uchronienia innych przed ich tragicznymi skutkami - tyle, że na to nie ma co liczyć, bo wszytko to jest zwykłym hochsztaplerstwem i niczym więcej.

Jako, że lunacja, to jest okres od nowiu do nowiu trwa około 29 dni z lekką nawiązką, czas od perygeum do perygeum nieco ponad 27 dni, a orbita naszego satelity wokół Ziemi także jest eliptyczna jak wszystkich planet wokół Słońca, fazy Księżyca w stosunku do perygeum i apogeum nie są stałe i ulegają ciągłym wahaniom. Jeśli w jakimś okresie roku pełnia pokrywa się z przejściem przez perygeum, to naturalnym jest, że na skutek tych wahań w końcu wypadnie ona w apogeum. I odwrotnie. I tak z każdą fazą, bo rzecz się tyczy nie tylko nowiu i pełni. Zostańmy jednak przy tej pełni - wszak media też tylko na niej się skupiają, gdy bowiem nów pokrywa się z perygeum to jakoś dziwnym trafem już o super-księżycu nigdzie nie poczytamy, a przecież definicja pana astrologa też jest wówczas wypełniona! Taki tam sobie brak konsekwencji w mediach, no ale przecież ludzie się nie zorientują.

Skoro więc pełnia może wypaść też w apogeum, to jasnym jest, że przy takiej pełni realne rozmiary kątowe tarczy Księżyca na niebie będą odrobinę mniejsze od pełni przypadającej w perygeum. Odrobinę to słowo klucz. Konkretnie różnica ta wynosi 4 minuty łuku - wówczas tarcza posiada średnicę 29 minut łuku, podczas perygeum 33 minuty łuku; jasność zaś może różnić się o co najwyżej 30%^[2] między najdalszym apogeum a najbliższym perygeum (a więc nie przy każdej super-pełni, bo perygea też bywają w różnych odległościach), co odpowiada różnicy nie większej jak około 0,28 mag. - nawet dla wprawionego obserwatora trudno widocznej na pierwszy rzut oka; gdyby odnieść ją do gwiazd byłaby to różnica podobna do tej między Betelgeuzą (alfa Oriona) a Aldebaranem (alfa Byka). Sęk w tym, że aby dostrzec różnice w wielkości tarczy, należałoby dokonać porównawczej fotografii^[3] wykonanej podczas apogeum i perygeum na jednakowym sprzęcie, jednakowym powiększeniu i przy tych samych ustawieniach ekspozycji:

Pełnia w apogeum kontra pełnia w perygeum (20.12.2010 / 15.03.2011).
Credit: Marco Langbroek

Różnica na fotografii będzie dość łatwa do ujrzenia, gdy można jednocześnie zestawić dwa obrazy obok siebie, ale gdy mówimy o obserwacjach bezpośrednich bez obrazu odniesienia, różnica ta jest wciąż na tyle nieznaczna, by to co naprawdę widzi ludzkie oko zostało zastąpione przez autosugestię wywołaną świadomością, że dziś Księżyc ma być duży - dochodzi tutaj bowiem szalenie istotna kwestia ciągłej, płynnej zmiany średnicy kątowej z każdą dobą, niwelująca możliwość dostrzegania zmian w sposób skokowy, tak wyraźny, jak na fotografii. Przypuśćmy, że mamy nów w okolicach choćby i apogeum. Każdej doby, gdy z wieczoru na wieczór widzimy rosnące oświetlenie tarczy Srebrnego Globu począwszy od fazy cienkiego sierpa, dochodzi też do niewidocznej, ciągłej i systematycznej zmiany jego dystansu względem Ziemi i to są zmiany już tak niewielkie, że nawet fotograficznie praktycznie poza możliwością zarejestrowania w naszych niedoskonałych warunkach. Oświetlenie rośnie, dystans względem Ziemi maleje, nadchodzi I kwadra, obserwujemy z każdą dobą dalszy wzrost fazy, aż w końcu nadchodzi pełnia, na dodatek w perygeum - i co?

I nic! Drobne różnice rozmiarów kątowych zachodzące płynnie z każdą dobą sprawiły, że obserwator zatracił zdolność rozróżnienia średnicy kątowej Księżyca między apogeum i perygeum. Skok rozmiarów, który widzimy na powyższej fotografii zestawiającej apogeum i perygeum zawsze rozłożony jest płynnie na około 14 dni, ale dodatkowo nie jesteśmy go w stanie dostrzec też z tego względu, że gdy pełnia ma wypaść w perygeum to ten najdalszy dystans dwa tygodnie wcześniej do ewentualnego porównania osiągany jest w okolicach nowiu, gdy obserwacje satelity są niemożliwe. Gdyby, dajmy na to, jednego wieczoru średnica pełnego Księżyca miała wynosić wspomniane 29 minut, a już następnego wieczoru 33 minuty, to może - jednak takie bardzo naciągnięte może - osoby o najbardziej sprawnym wzroku byłyby w stanie jakąś subtelną różnicę dostrzec, jednakże okres między apogeum i perygeum nie trwa dwóch dni, ale aż dwa tygodnie i w ich trakcie zachodzące w sposób ciągły z dnia na dzień niewielkie różnice dystansu połączone ze zmieniającym się oświetleniem tarczy dodatkowo utrudniającym postrzeganie rosnącej średnicy kątowej, przekładają się na zmiany będące kompletnie poza skalą możliwości widzenia ludzkiego oka. Widząc pełnię w perygeum człowiek nie będzie miał punktu odniesienia do poprzedniego apogeum, które przecież przypadło w okolicach nowiu, a co najwyżej do poprzedniego wieczoru lub poprzedniej obserwacji - a ta jeśli, wypadła kilka dni wcześniej jeszcze bardziej minimalizuje różnicę średnicy kątowej i zdolność jej dostrzeżenia, bo w końcu Księżyc już w sposób znaczny do perygeum się zbliżył. Jeśli zaś wypadła jeszcze dawniej, tym bardziej mózg traci możliwość zestawienia obrazów.

Pełnie pokrywające się z perygeum lub przypadające przynajmniej w okolicach największego zbliżenia do Ziemi występowały od zawsze i dla przypadkowych obserwatorów nie potrzeba było żadnych astrologicznych banialuków w stylu super-księżyca by zachwycać się pełnią. Ludzie zachwycali się nią od zawsze niezależnie czy przypadała w perygeum czy apogeum, jednak od kilku lat, gdy obserwuje się rozrost mediów i dostępu do informacji, następuje też rozrost dezinformacji, skutkującej tym, że różne serwisy zaczęły robić sensację z najzwyklejszych zjawisk i powielać dziesiątki nonsensów przez kogoś sobie wymyślonych. W efekcie nagle ludzie zaczęli dostrzegać coś co uwidacznia się na porównaniu fotograficznym, coś występującego od początku jako normalne zjawisko niewywołujące żadnych kataklizmów, które miało i ma się dobrze bez ubierania go w jakieś ozdobnicze szaty astrologa.

O tym, jak łatwo ludzie ulegają tu złudzeniu pozwala się też przekonać eksperyment, jaki warto wykonać każdemu kto "widział super-księżyc". W tym celu proponuję poczekać na pełnię, która pokryje się z dniem apogeum lub choćby jego okolicami. Następnym krokiem jest wyjście na obserwacje wschodu Księżyca i śledzenie go tak długo, jak kto tylko będzie tego pragnął. Gwarantuję, że nie będzie końca zachwytom jaka to wielka pomarańczowa dynia wyłania się zza horyzontu, jaki to wielki dziś jest Księżyc, cóż to za super-turbo-hiper-księżyc musi mieć dziś miejsce - i będzie tak choćby było to najdalsze apogeum, jakie tylko może zajść. Dlaczego tak będzie? Powtórzę się, ale w tym całe sedno - bo ludzie zawsze zachwycali się pełnią, zwłaszcza mogąc podziwiać ją nisko nad horyzontem i będą się zachwycać za każdym razem bez względu, w którym miejscu swojej orbity nasz satelita będzie się przy tej pełni znajdować. Można mieć 100% pewności, że przy braku świadomości delikwenta o trwającej super-pełni, jego zachwyt w niczym nie zostanie umniejszony, tak samo jak przy sytuacji gdy wschodzący pełny Księżyc znajduje się maksymalnie daleko względem Ziemi jak to tylko możliwe. To przede wszystkim siła wyobraźni i sztucznie pompowana sensacja o pełni w perygeum sprawia, że człowiek widzi to czego z wyżej przytoczonych względów widzieć nie może. Podobnie zresztą rzecz się ma przy złudzeniu większej tarczy nad horyzontem, niż przy wyższym położeniu, gdy dostrzegamy już samo niebo. Jeśli ktoś twierdzi, że tarcza po wschodzie była wyraźnie większa nie przez złudzenie, dobrze zrobi gdy przy kolejnej pełni skieruje lornetkę na nisko zawieszony Księżyc tak, by tylko on przebywał w polu widzenia, a następnie powtórzy obserwację 3-4 godziny później - gwarantuję, że nie ujrzy różnic w średnicy kątowej, bo ich zwyczajnie nie będzie.

Nie chciałbym też by ktokolwiek odczytał ten tekst tak, że skoro nie uznaję pojęcia super-księżyca i całego tego medialnego szaleństwa na jego temat, chcę tylko zniechęcić do obserwacji Księżyca. Nic z tych rzeczy, nasz satelita zawsze i wszędzie był, jest i będzie niezwykle wdzięcznym obiektem do obserwacji, a do podziwiania wschodów w czasie pełni zachęcałem wielokrotnie i to się nie zmieni. Tyle, że jeśli już zachęcać do obserwacji, to opierając się nie na fałszu i w sytuacjach by nakręcać nadmuchany slogan odnośnie zjawiska uwidaczniającego swoje różnice głównie fotograficznie a wizualnie w ogóle lub dzięki podświadomości, ale wówczas gdy ludzie naprawdę będą mogli stać się świadkami interesujących efektów - choćby wspomnianej w poprzednim akapicie iluzji księżycowej. Daję słowo, że jej połączenie podczas wschodu Księżyca w pełni nawet podczas jego najdalszego apogeum będzie niewspółmiernie bardziej widowiskowe, fotogeniczne i warte uwagi, niż spojrzenie za okno na wysoko zawieszony super-księżyc choćby w najbliższym perygeum miał on miejsce, bo dla mózgu bez obrazu porównania średnicy kątowej będzie on wyglądał tak, jak podczas każdej pełni - ewentualne ochy i achy dorobi już tylko nasza świadomość o trwającym zbliżeniu do Ziemi. Warto też zwrócić uwagę w jaki sposób media na ogół budują świadomość odbiorców w tym temacie: w znakomitej większości przypadków wiadomości takie są ilustrowane zdjęciami Srebrnego Globu zawieszonego nisko nad horyzontem, aby wydawał się większy właśnie za sprawą iluzji księżycowej - to wyjątkowo zabawna zagrywka, którą media same się pogrążają, zagrywka mimochodem pokazująca cały fałsz w budowaniu tej sensacji, gdyby bowiem przedstawiana była tarcza Księżyca i nic poza nią w późniejszej części nocy zamiast tuż po zmierzchu przy wschodzie, nagle okazałoby się, że to wciąż ta sama pełnia niczym dla mózgu się nie różniąca od innych. Ludzie to kupują nie mając często świadomości, że z iluzją księżycową to i najdalsze apogeum wprawi obserwatora w ogromny zachwyt - fotografię otwierającą dzisiejszy felieton wykonałem 7 sierpnia 2009 roku, dwie i pół doby po... apogeum, choć jestem przekonany, że wielu, o ile nie wszyscy, przypięłoby do zdjęcia łatkę tytułowego "zjawiska". Zachwycenie się wielgaśną tarczą nad horyzontem jest bowiem możliwe i łatwe przy każdej dosłownie pełni i nie potrzeba tu żadnych dodatkowych astrologicznych wodotrysków. 

Zetknąłem się też swego czasu z opinią, że jeśli tylko takie astrologiczne pojęcia i opisy potencjalnych skutków normalnych zjawisk mogą pomóc w zwiększeniu zainteresowania astronomią i obserwacjami nieba, to warto je rozpowszechniać, nawet kosztem naukowego podejścia do tematu. Cóż, nie uważam, by stan naszego hobby był tak tragiczny, że trzeba by się uciekać do robienia sensacji ze zjawisk zupełnie zwyczajnych i przede wszystkim będących jak w tym wypadku poza możliwością ujrzenia różnic w jego wyglądzie - przynajmniej świadomie, bo z autosugestią to żadna sztuka. Tak jak dawniej tak i obecnie odpowiadam jak wyżej, a co do dziwacznego słowotwórstwa, które pewnie ma posiadać jakieś tam walory artystyczne, proponuję od razu pójście na całość i wyplenienie wszystkich naukowych pojęć na rzecz czegoś bardziej chwytliwego, dorabiając jak pan astrolog do każdego ze zjawisk informację o ich wpływie na zupełnie niepowiązane z nimi procesy geologiczne, atmosferyczne, biologiczne i jakie tam się tylko da - bo skoro prosta informacja, że pełnia przypadnie w trakcie perygeum, zjawisko pospolite jak wschód Słońca, z którym nic specjalnego się nie wiąże, jest niezrozumiała, nieciekawa i coraz częściej ubiera się ją w ozdobniki od astrologów jak w zachodnich mediach, za którymi nasze muszą wszystko naśladować, to może warto zrobić już porządek z całym słownikiem astronomicznym żeby tylko zadziałało to na więcej osób.

Super-księżyc jako określenie łączące wielkość i widowiskowość proponowałbym zastąpić pojęciem zajebistego Księżyca. Wyobraźmy sobie początek audycji radiowej czy telewizyjnych "Wiadomości" - jakże pięknym, wręcz mistycznym przeżyciem byłoby słuchanie czy oglądanie takiego programu. Mili widzowie - dziś w nocy zjawisko zajebistego Księżyca! Zobaczcie w materiale, jak go obserwować gdy będzie nam zajebiście zdobić niebo! - Prawda, że siła oddziaływania z miejsca poszłaby o 100% w górę? Nawet super-księżyc się chowa. Wkrótce maksimum Geminidów - nuda, widzowie zasypiają, zainteresowanie astronomią upada. Drodzy Widzowie, przed nami ostry napieprz meteorów - posłuchajcie jak i kiedy go obserwować! - i od razu astronomia ma się lepiej, dzień później wszyscy rozmawiają tylko o tym nie mogąc się pozbierać po szoku, jakiego doświadczyli. No siemasz, Zygfryd, widziałeś napieprz meteorów? -O, stary, od razu się pogubiłem! Do zjawiska zajebistego Księżyca nie trzeba nic już dodawać, bo to co dorobił pan astrolog wystarczy - mamy trzęsienia ziemi, erupcje wulkanów i niszczycielską pogodę, ale do napieprzu meteorów można by na przykład zaraz podawać wieści o zwiększonym ryzyku opadów radioaktywnych ze spalonych w atmosferze drobin czy masowych rozwolnieniach wywoływanych zachwytem nad tym zjawiskiem. "Można się posrać z zachwytu!" - mówiliby ludzie między sobą. Podobnie warto byłoby postąpić z resztą zjawisk, które nazywane zgodnie z terminologią i objaśniane w zgodzie z naukowymi realiami mogą być niezrozumiałe i wywoływać przechodzenie nad nimi do porządku dziennego, ale już po namaszczeniu tych zjawisk przez astrologów czy innych farbowanych lisów od horoskopów - stających się nagle obiektem zainteresowania nawet ze strony myszy i karaluchów, bo o całej ludzkości momentalnie spoglądającej w niebo nie trzeba już wspominać.

Bądź na bieżąco ze zjawiskami astronomicznymi i zapleczem amatora astronomii - dołącz do stałych czytelników bloga na Facebooku lub GooglePlus.

1. Phil Plait, "Kryptonite for the supermoon". Bad Astronomy. Discover, 29.08.2015.
2. Joe Rao, "Is Sunday's Supermoon Full Moon Really That Super?", Space, 09.08.2014.
3. Images by Marco Langbroek, the Netherlands, using a Canon EOS 450D + Carl Zeiss Jena Sonnar MC 180mm lens.