Całkowite zaćmienie Księżyca 28.09.2015 A.D.

Mieliśmy już obfite Perseidy, dwukrotne wystąpienie zórz polarnych nad Polską i efektowne, ostatnie w tej dekadzie zaćmienie Słońca z głęboką fazą częściową. To wszystko jednak może być dopiero wstępem do jednej z największych atrakcji całego 2015 roku, którą szykuje dla nas wczesnojesienne niebo. Przed nami bowiem pierwsze od czterech lat całkowite zaćmienie Księżyca, będące dodatkowo pierwszym takim zaćmieniem widocznym w Polsce w dobrych warunkach obserwacyjnych od ponad 8 lat. Na dokładnie miesiąc przed tym wydarzeniem na Polskim AstroBlogerze rozpoczyna się astronomia kampania popularyzacyjna, którą otwiera szczegółowy wpis poradnikowy. Przed nami 30 dni tak mocnego ściskania kciuków, że powinny nam one prawie odpaść.

1. Tytułem wstępu.

2. Przebieg zjawiska.

3. Zaćmienie wreszcie korzystne.

4. Słowo od autora.

Tytułem wstępu

Ten rok po zapoczątkowaniu go przez efektowne obserwacje pięknej zielonkawej komety C/2014 Q2 (Lovejoy) przynosi nam naprawdę dużo powodów do zachwycania się niebem. Wielu amatorów, w tym i ja, widziało w tej zielonej noworocznej komecie jakiś nieopisany zwiastun nadziei na ten 2015 rok. Przyszło piękne częściowe zaćmienie Słońca, które mogliśmy obserwować z całego kraju pod bezchmurnym lub umiarkowanie zachmurzonym niebem. Przyszła najsilniejsza jak dotąd burza magnetyczna 24. cyklu aktywności słonecznej, która zaowocowała zorzami polarnymi nad całą Polską znajdującą się w bezchmurnym wyżu. Przyszło jak zwykle obfite maksimum Perseidów (podsumowanie aktywności w tym tekście) podczas bezchmurnej aury nad większością Polski, a tam gdzie noc maksimum była pochmurna tam niebo odsłoniło się w noc następną również przynosząc piękny spektakl sierpniowych meteorów. To co? Teraz aby dopełnić ostatnich formalności potraktujemy dawną zielonkawą kometę nadziei jako dobry zwiastun na ostatnie tak wielkie wydarzenie tego roku - aby można później wspominać, że w tym pamiętnym 2015 roku ujrzeliśmy całą pulę wspaniałych zjawisk astronomicznych zawsze w sprzyjającej sytuacji pogodowej. Czy wspomniałem już o konieczności mocnego trzymania kciuków za sprzyjającą aurę? Jeśli tak, a coś mi świta, że tak, przejdźmy na początek do przebiegu zjawiska. Później pozachwycamy się dlaczego tak ładnie wszystko to się kształtuje.

CAŁKOWITE ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA 28.09.2015 A.D. -  PRZEBIEG ZJAWISKA

Po wielu latach przerwy położenie geograficzne Polski umożliwi nam obserwację wszystkiego co najlepsze w takim zjawisku, począwszy od pierwszych minut jego trwania. Te co prawda - rozpoczynające się od wejścia Księżyca w strefę zaćmienia półcieniowego są zwykle niewidoczne, lub widoczne z wielkim trudem. Pierwszy kontakt Srebrnego Globu ze strefą półcienia (P1) nastąpi o godz. 02:11 CEST. Etap ten jest niewidoczny dla ludzkiego oka przynajmniej do momentu głębokiej fazy półcieniowej, którą niewiele już dzieli od zaćmienia cieniowego. Możliwe, że od około 02:50 CEST uda się dostrzec pierwsze oznaki pociemnienia nasuwające się od północno-wschodniej krawędzi tarczy Księżyca, jednak będzie to subtelna różnica w jasności i nie ma gwarancji, że zobaczy ją każdy.

To co z pewnością będzie widoczne dla naszych oczu bez wyjątku, rozpocznie się o godz. 03:07 CEST (patrz również: wizualizacja wideo pod tekstem). To moment kontaktu U1 oznaczającego całkowite zanurzenie się Księżyca w strefę półcienia i początek wchodzenia w główny cień ziemski. W tym momencie rozpocznie się zaćmienie częściowe, łatwo widoczne bez optyki z każdą kolejną minutą. Tarcza pełnego Księżyca powoli będzie stawać się coraz bardziej "wygryziona" przez cień Ziemi rzucany na naszego satelitę. Ten etap jest już wart rejestracji aparatami, zwłaszcza co pewien czas w równych odstępach czasowych, o ile będziecie mieć zamiar stworzenia później mozaiki ukazującej skokowo przebieg zjawiska.

Zaćmienie częściowe, zwłaszcza przy głębokiej fazie od około godz. 03:45 CEST jest już bardzo łatwo dostrzegalne, jednak etap na który wszyscy czekamy najbardziej to ten rozpoczynający się o godz. 04:11 CEST. Kontakt U2 - początek fazy całkowitej. Od tej pory przez kolejnych 71 minut 55 sekund będziemy mogli zachwycać się całkowitym zaćmieniem Księżyca rozpoczynającym się około 20 stopni nad zachodnim horyzontem. Zaćmienie będzie postępować wraz z zanurzaniem się Księżyca w coraz głębszy obszar cienia ziemskiego. Maksymalna faza zjawiska (1,2764) przypadnie o godz. 04:47 CEST przy wysokości około 15 stopni nad horyzontem. To moment środkowy całego zjawiska, po którym rozpocznie się druga połowa zaćmienia.

Czytaj też: Ostatnie godziny przed zaćmieniem. Prognozy i komentarz

W strefie cieniowego zaćmienia całkowitego Księżyc pozostanie do godz. 05:23 CEST: o tym czasie nastąpi kontakt U3 oznaczający początek wychodzenia ze strefy cienia i powtórkę fazy zaćmienia częściowego. Nasz satelita zawieszony wówczas będzie około 10 stopni nad horyzontem, o połowę niżej niż na początku fazy częściowej poprzedzającej zaćmienie całkowite. Kilka minut przed godziną 06:00 CEST gdy niebo będzie już wyraźnie się rozjaśniać od nadchodzącego świtu, tarcza Srebrnego Globu jeszcze w około 50% pogrążona będzie w głównym cieniu ziemskim. Będzie to trwający ostatnie pół godziny początek końca - dostrzegalna gołym okiem część zjawiska potrwa do 06:27 CEST. W tym czasie przypadnie kontakt U4 i wyjście Księżyca ze strefy cienia. Najwyżej nad horyzontem (zaledwie 4 stopnie) będzie nasz satelita świecił wówczas nad południowo-zachodnią częścią Polski.

Od godz. 06:27 CEST przez następnych 55 minut potrwa powtórna faza półcieniowa, której już z perspektywy Polski nie uświadczymy z uwagi na zachód Księżyca, ale oczywiście nie jest to problemem, ponieważ to znowu powtórka etapu niedostrzegalnego, zwłaszcza przy tak niskiej wysokości nad horyzontem i jasności nieba. O godz. 07:22 CEST kontaktem P4 zakończy się faza półcieniowa i kolejne całkowite zaćmienie Księżyca przejdzie do historii.

Warto tu zaznaczyć, że momenty poszczególnych kontaktów Księżyca z cieniem i półcieniem ziemskim będą jednakowe bez względu z jakiego zakątka Polski czy świata prowadzimy obserwację. Jednakowe będą również czasy trwania poszczególnych etapów oraz wielkość fazy maksymalnej. Różnice natomiast dotyczyć będą jedynie wysokości Księżyca nad horyzontem, z uwagi na możliwość obserwacji z różnych położeń geograficznych. W Polsce będą one niewielkie i zamkną się w około 5 stopniach, bo tyle też zachodzi różnicy w szerokości geograficznej między najbardziej północnymi i południowymi miejscami w kraju.

(Credit: NASA)
Pełny rozmiar.

Zaćmienie wreszcie korzystne

Dobrze kojarzycie całkowite zaćmienie Księżyca z 10 grudnia 2011 roku? A to z 15 czerwca 2011 roku? Te dwa ostatnie zaćmienia z perspektywy z Polski choć widoczne - przebiegały w znacznie mniej komfortowym czasie niż to nadchodzące. Dlaczego? Ponieważ Księżyc wówczas wstępował w strefę cienia ziemskiego na długo przed wzejściem nad horyzont. Gdy już się nad nim pojawiał - faza całkowita dawno już trwała i za każdym razem zbliżała się już do końca. Niektórzy traktowali wschód zza horyzontu całkowicie zaćmionego Księżyca jako wyjątkowo dobrą sytuację do wykonania udanych fotografii, ale właściwie do dobrej sytuacji było bardzo daleko. Raz, że nad samym horyzontem Księżyc zawsze jest ciemniejszy, co przy fazie całkowitej wręcz uniemożliwiało jego dostrzeżenie, dwa - że nad horyzontem bywa niekiedy utrzymywanie się resztek zachmurzenia, i trzy - atmosfera przy tak niskiej elewacji mocno zaburza i zniekształca obraz obiektów, co jest zdecydowanym czynnikiem utrudniającym obserwacje takiego zjawiska.

Tym razem Księżyca nie stracimy tak łatwo z oczu (choć do pewnego stopnia owszem), ponieważ będziemy mieli możliwość jego obserwacji wyżej, ponad 20 stopni nad horyzontem i to zanim rozpocznie się faza całkowita - w przeciwieństwie do dwóch poprzednich zaćmień. Poprzednio podobne okoliczności w Polsce zachodziły już dość dawno, bo 3 marca 2007 roku. Promienie słoneczne padające na naszą planetę od przeciwległej strony względem Księżyca ulegają załamaniu w ziemskiej atmosferze wobec czego główny cień Ziemi nasuwający się na Srebrny Glob przybierze na nim barwy brunatnoczerwone, tym ciemniejsze im bardziej zanieczyszczona jest ziemska atmosfera i im głębiej w strefę cienia zanurzy się jego tarcza. Gdy rozpocznie się już faza całkowita, zawieszony kilkanaście stopni nad horyzontem Srebrny, czy raczej Krwawy Glob będzie dostrzegalny zdecydowanie łatwiej, niż podczas wyłaniania się zza horyzontu i przebijania przez zapyloną, grubą warstwę atmosfery. Księżyc w pełni w takich barwach jest efektownym widokiem podczas wschodu, ale naprawdę pięknie wygląda to zwłaszcza na ciemnym niebie, przy wyższym położeniu nad horyzontem właśnie podczas zaćmienia całkowitego. W tym miejscu przypomnę, że brunatnoczerwoną barwę zaćmionego Księżyca dostrzec można tylko podczas fazy całkowitej. W trakcie faz częściowych to głównie aparaty są w stanie zarejestrować na kilkusekundowych ekspozycjach czerwonawe barwy cienia ziemskiego, gołym okiem z kolei cień ten przybiera wówczas postać znacznie bardziej zbliżoną do ciemnej szarości, nawet czerni.

Nie dość, że położenie geograficzne da Polakom możliwość komfortowej obserwacji głównego etapu zaćmienia całkowitego bez obawy, że za moment Księżyc zajdzie, to jeszcze ujrzymy powtórną fazę częściową w drugiej połowie zjawiska. Na południowym zachodzie w momencie zakończenia powtórnej fazy częściowej dolna krawędź Srebrnego Globu będzie zawieszona jeszcze 4 stopnie nad horyzontem.

Bez względu na zakątek Polski warto zaplanować obserwację z miejsca z odsłoniętym horyzontem zachodnim - zakładam, że w razie sprzyjającej aury mało kto z nas będzie chciał kończyć obserwację mimo trwającej powtórnej fazy częściowej. Jak już obserwować - to obserwować na całego, po ostatnie minuty dostrzegalności zaćmienia, aby jak najmocniej się nim nacieszyć. W tym celu dostęp do odsłoniętej zachodniej części nieba będzie obowiązkowy, ponieważ wraz z końcem fazy całkowitej elewacja Księżyca będzie wynosiła już tylko 10 stopni i z każdą minutą będzie malejąca. Z uwagi na fakt, że do zaćmienia dojdzie krótko po równonocy jesiennej, punkt schowania się Księżyca w pełni pod horyzont wypadnie niemal idealnie w punkcie zachodu.

Słowo od autora

Pamiętam, jakby to było wczoraj, gdy wspólnie cieszyliśmy się z ostatniego całkowitego zaćmienia Księżyca 10 grudnia 2011 roku. W chłodnej pogodzie, w niemal zimowych już warunkach obserwowaliśmy jak zanurzona w ziemskim cieniu tarcza naszego satelity wyłania się znad horyzontu i kilka stopni nad nim zaczyna opuszczać strefę zaćmienia całkowitego. Pisałem tu cztery lata temu, że trochę sobie poczekamy na powtórkę - bo aż do końca września 2015 roku. Niesłychane, ale to już prawie koniec tego oczekiwania. To już za miesiąc. W ramach kampanii popularyzacyjnej na blogu we wrześniu zostanie udostępniony kolejny wpis związany z nadchodzącym wydarzeniem, wpis traktujący temat z innego punktu widzenia - a jakiego to domyślą się być może czytelnicy śledzący bloga od dłuższego czasu.

Jak zauważyliście, nie poświęciłem żadnego akapitu typu "jak obserwować to zjawisko" ze wskazaniem na konkretny sprzęt optyczny. Zaćmienie Księżyca jest jednym z tych fenomenów, do których tak naprawdę nie potrzebujemy żadnego sprzętu obserwacyjnego oprócz naszego sprawnego wzroku. Oczywiście jeśli jesteśmy w posiadaniu lornetki czy teleskopu nie pozwólmy im się marnować i wykorzystajmy jak się tylko da, zwłaszcza by śledzić ruch cienia po powierzchni Księżyca w większym powiększeniu czy aby wyraźniej dostrzegać barwy, jednak fakt faktem, że tym razem taki sprzęt stanowi wyposażenie opcjonalne, a nie obowiązkowe. Niewykluczone, że podczas fazy całkowitej dostrzeżenie Księżyca będzie wymagało wprawy, ponieważ przy fazie maksymalnej 1,2764 jego tarcza przejdzie w bardzo brunatne zabarwienie czerwieni czyniąc naszego satelitę obiektem mniej oczywistym mimo trwającej pełni - dotyczy to zwłaszcza tych krajów, gdzie faza całkowita będzie występowała podczas wschodu czy zachodu Księżyca nisko nad horyzontem.

Ważne tej nocy mogą być też... budziki. Nie wiem czy wszyscy z Was zdołają się przespać wiedząc, że za kilka godzin takie cuda będą działy się nad naszymi głowami. A co, jeśli budzik zawiedzie? To przecież byłby materiał na mocny horror. Ja, znając siebie na długo tych oczu pewnie nie zmrużę. To są zbyt duże emocje, zwłaszcza przy świadomości, że czeka nas faza całkowita przy korzystnej wysokości nad horyzontem. Gdyby jeszcze prognozy zachmurzenia były nie daj Boże pesymistyczne, to tym bardziej będzie nam pewnie zależało na śledzeniu sytuacji zamiast próbie choćby jako takiej drzemki przed trzygodzinną, poranną obserwacją. Zachęcajcie kogo tylko możecie do zarwania tej pięknej nocy, zwłaszcza, że oprócz sprzyjającej aury, dobrych chęci i sprawnego wzroku nie potrzeba niczego więcej do obserwacji. Trzymajmy kciuki ile tylko sił w rękach ufając, że tak wspaniałe zjawisko będzie nam dane zobaczyć, przeżyć i zapamiętać.

Bądź na bieżąco ze zjawiskami astronomicznymi i zapleczem amatora astronomii - dołącz do stałych czytelników bloga na Facebooku lub GooglePlus.

Inne teksty w ramach Astronomicznek Kampanii Popularyzacyjnej "Zaćmienie Księżyca 2015 A.D.":

• Mecz chmury kontra pogodne niebo: pogoda nad Polską 28 września w ostatnich latach
• Dwa dni do zaćmienia. Prognozy i komentarz